Pierwotny autor: Towarzysz
1.06.2007, 23:50Z początkiem XVIII-tego wieku ostatecznie pozbyto się anachronicznego uzbrojenia w kawalerii autorymentu narodowego.
Uniwersał hetmana wlk. litewskiego ks. Michała Kazimierzaj Radziwiłła z 1 września 1746 r. w odnosił się do chorągwi husarskich i pancernych . Inicjował reformę umundurowania początkowo dla Wielkiego Księstwa Litewskiego , ale wkrótce również objęto ją Królestwo Polskie.
Oto fragment początkowy , z zachowanym słownictwem i ortografią:
Cytuj:
Uniformites w Barwach y Broni dla dystynkcji Rycerstwa authoramentu Polskiego uniformites przez Jaśnie OOJWW Ichmościów Panów Hetmanów oboyga Narodów postanowiona i wprowadzona in usum , ażeby w dalszy continuatur czas, moderno confirmatur et pro ulteriori executione circumscribitur sencito. Iż Oficialistowie i Towarzystwo znaków Usarskich Kontusza karmazynowego z granatowemi listwami a żupany granatowego
e converso Petyorya kontusze granatowe z wyłogami karmazynowymi, żupany karmazynowego; w Przedniej zaś Straży kontusze i żupany jednostajnego granatowego koloru sukna być mają.
Czyli we współczenym języku , bez makaronizmów , należy rozumieć iż:
Husarze otrzymali kontusze karmazynowe , z podszewką , kołnierzem , wylotami (czyli widoczną podszewką rozciętych rekawów) , wyłogami na piersi i rękawów granatowymi . Kontusze pancernych były w kolorach odwrotnych.
Kontusze były szyte w ten sposób , że można je było odwracać i używać na dwie strony. Wynika to z pamiętnika
Józefa Wróblewskiego , opisującego kontusz mundurowy swojego dziadka , porucznika chorągwi pancernej.
Powodem miało być unikanie sprawienia sobie nowego kontusza w razie przeniesienia z husarii do pancernych i na odwrót (wg J Bendy , na podstawie pamiętnika J.Wróblewskiego , rękopis Nr 396 w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk).
To moim zdaniem jest informacja o kapitalnym znaczeniu , bo to znaczy , że wyłożone części kontusza jak kołnierz
i wyłogi na piersiach oraz podwinięte rękawy reprezentowały w istocie kolor podszewki.
Tak było w połowie XVIII wieku , a póżniej oczywiście uległo zmianie tzn podszewka była z innego materiału , a wyłogi z innego , a o kolorach lub lepiej nie mówić - ale nie uprzedzajmy faktów.
Żupany miały być w kolorze podszewki kontusza, czyli granatowe dla husarii , karmazynowe dla pancernych.
Z czasem jednak panowie bracia ze znaków poważnych , chcąc się odróżnić od własnych pocztowych i towarzystwa znaków lekkich (którzy mieli żupany w kolorze wyłogów) , zaczęli używać żupany białe , o tyle twarzowe , co kompletnie niepraktyczne w warunkach polowych.
Załaczone poniżej obrazki ilustrują co napisałem (rys. St. Heykowskiego i Z. Fuińskiego):
Załącznik:
26-Towarzysze XVIII w.JPG
Załącznik:
45-Mundur kontuszowy 1746.JPG
Przy okazji zatrzymajmy się nad wyłogami kontusza mundurowego.
Mała Encyklopedia Wojskowa pod hasłem wyłogi podaje:
Cytuj:
wyłogi , rabaty , obszelgi , brzegi munduru wyłożone na piersiach , rękawach lub połach , zazwyczaj koloru odmiennego niż wierzchna strona munduru. początkowo znaczenie praktyczne , a od XVII w. stały się elementem dekoracyjnym.
Dodajmy , że nie tylko , bo np. również pozwalały zidentyfikować dany regiment.
Wyłogi jako nazwa nie sprawiają kłopotu : słowo polskie, pochodzące od czasownika
wykładać. Sugeruje, iż wyłogi stanowiły integralną część danej części ubrania , w tym wypadku kontusza ( ale też fraka lub surduta , a w końcu i kurtki).
Rabaty są pochodzenia francuskiego (słowo
rabat występuje w słowniku - wyłogi , wypustki).
Czasownik
rabattre ma wiele znaczeń , a wśród nich : zniżać , obniżać , wygładzić , opuścić (np. kołnierz) , a imiesłów r
abattu oznacza : wykładany np. o kołnierzu .
Obszelgi moim zdaniem pochodzą z niemieckiego , ale z moją znajomością tego języka (a raczej nieznajomością) nie pokuszę się o dalsze rozważania.
Kiedy dojdziemy wreszcie do Księstwa Warszawskiego spotkamy się jeszcze z wyłogami napierśnymi przypinanymi , zwanymi również
plastronem , ale wszystko w swoim czasie i miejscu - tutaj tylko sygnalizuję inną możliwą nazwę.
Spotyka się też w regulaminach z tej epoki określenie
listwy (jak powyżej w uniwersale hetmana Radziwiłła ) , używane zamiennie z wyłogami.
Spotkałem też słowo
wykłady na określenie wyłogów.
Uważny czytelnik stwierdzi , że użyłem terminu
wyłogi napierśne ... no bo są też
wyłogi rękawów , zwane również zamiennie
łapkami. W jednym z przepisów mundurowych spotkałem się też z określeniem
wykładki u rękawów.
Uprzedzając nieco dodam , że w kurtce polskiej spotykamy w zasadzie dwa typy wyłogów rękawów:
1. ścięte prosto , tzw "szweckie",
2. ścięte ostro w szpic , tzw "polskie".
Te ostatnie wyłogi noszą nazwę polskich do dzisiaj we wszystkich armiach świata. Kiedy wrzuciłem w wyszukiwarkę ich nazwę po niemiecku ("polnische Aufschläge") znalazłem m.in. kurtkę pruskich ułanów z 1910 r.
Ciekawy jest wywód ich pochodzenia , co do którego pozwolę sobie zacytować Jana Bendę (Arsenał nr 1, Kraków 1957 r.) :
Cytuj:
Ta forma wyłogów jest niewątpliwie przeżytkiem mody z wieku XVII, stostosowanej u rękawów żupana i być może należy ją związać pierwotnie z uzbrojeniem ochronnym , kiedy bowiem zakładano karwasze na rękawy żupana , wtedy opuszczano wyłogi na kiść ręki i kształt ich po odwróceniu zwężał się ku końcowi , stanowiąc pokład pod rękawicę kolczą lub łuskową.
To wtrącenie poświecone słownictwu pozwoli nam w dalszych rozważaniach (i nie wątpię dyskusji) poruszać się pewniej w temacie.
Sądzę , że w tym momencie możemy się pokusic o wstępne podsumowanie i zebrać najważniejsze cechy protoplasty
kurtki polskiej czyli munduru kontuszowego wg uniwerału z 1746 roku:
1. żupan i kontusz były prawie równej długości , niemal do ziemi,
2. rękawy kontusza od łokcia do pachy otwarte, którymi wygląda żupan., ramiona wysunięte na zewnątrz,
3. tył obu sukni nie rozcięty , ale pofałdowany , od pasa kloszowy, z wprawionymi klinami , przystosowany do jazdy
konnej.
4. krój kontusz na na plecach - dwa szwy biegnące łukowato od stanu , przez łopatki do barków,
5. podszewka , kołnierz , wyloty (czyli widoczna podszewka rozciętych rekawów) , wyłogi na piersi i rękawach,
wypustka na szwach - w jednym kolorze,
6. kołnierz kontusza polski stojaco-wykładany ,
7. wyłogi napierśne kontusza wąskie i równej szerokości , ozdobione sześcioma guzikami, w równych odstępach lub po
dwa, rozchylone , ukazujace spodnią szatę czyli żupan ,
8. wyłogi rękawów żupana polskie , ostro ścięte w szpic.
Można te cechy śledzić w następnych etapach , prównywać , aby stwierdzić , co zachowało się do epoki napoleońskiej.
W 1768 roku zawiązała się Konfederacja Barska , o tyle ważna , że też miała swój wkład w rozwój kurtki.
Ale może już nie dzisiaj ...
Oczywiście niecierpliwie liczę na Wasze uwagi , sprostowania , komentarze etc.
Pzdr
T.