Rosyjska jazda nieregularna: 1 - Książę czerkieski w kolczudze, 2 - pospolity Czerkies (widoczne podobieństwo do krakusów), 3 - Murza lub szlachcic tatarski, 4 - Tatar Nogajski, 5 - Tatar turkmeński, 6 - Baszkirowie i 7 - kawaleria kirgiska. Ręcznie kolorowany miedzioryt Carla Bertucha, Weimar, 1810.



Wilhelm von Kolbe w latach 1805-1813 pracował dla wiedeńskiego wydawnictwa wykonując liczne grafiki przedstawiające sceny batalistyczne, wojskowe, wizerunki żołnierzy europejskich wojsk, w tym rosyjskich (także Kozaków, Baszkirów, Kałmuków). W późniejszych latach zostały wykorzystane przez Karla Rahla i Heinricha Mansfelda. Na fragmencie grafiki przedstawiającej rosyjską kawalerię w 1809 roku, między Nogajcem a Kozakami widzimy Tatara.



Na fragmencie grafiki z typowymi przedstawicielami rosyjskiej kawalerii nieregularnej mamy obok siebie Tatara i wojownika czerkieskiego przypominającego naszych pancernych z XVII w.



Tą widoczną gołym okiem różnicę między jazdą tatarską a czerkieską potwierdzają także inne ilustracje. Na przykład zamieszczone w wydanym w 1815 roku nakładem paryskiego wydawnictwa Paula-Andre Basse albumie drobnych rycin zatytułowanych "Rosyjskie wojska", których autorami są m. in. Blanchard, Dubois, Desray. Największym ich zainteresowaniem cieszyli się wojownicy egzotycznych (dla zachodnioeuropejskiego odbiorcy) narodów czy grup etnicznych Rosji tacy jak: Kirgizi, Kałmucy, Turkmeni, Tatarzy, Baszkirzy i Czerkiesi. No i oczywiście Kozacy. Pokazują oni wojowników poszczególnych nacji w tradycyjnych i typowych dla nich strojach i uzbrojeniu. Innym przykładem jest seria "Généralissime des troupes cosaques irrégulières Tartares, Kalmoucks et Baskirs", Paris 1814. Podobnie przedstawienie rosyjskiej kawalerii, także nieregularnej, które znajdziemy na rycinie wydrukowanej w tymże czasie w Berlinie, w wydawnictwie Gaspara Weissa, z wizerunkami m. in. Tatarów krymskich, Czerkiesów, Baszkirów.
Skoro dla Francuzów czy Niemców te różnice były widoczne i oczywiste, to zapewne tym bardziej dla Polaków. Gdyby w pełni świadomie chcieli nawiązać do stereotypowego wyobrażenia Czerkiesów, to byśmy raczej mieli jakąś kolejną emanację naszej jazdy pancernej z XVII wieku, co było by raczej groteskowe. A więc przypuszczam, że było to świadome wykorzystanie wzorów mundurów Tatarów krymskich (co można było spożytkować w walce) lub ogólne nawiązanie do modnych wtedy wzorów orientalnych.

Z tego co udało mi się ustalić, to nieliczni Czerkiesi walczyli w armii rosyjskiej w latach 1806-14. Nie odnalazłem wśród jednostek nieregularnych, "narodowych" i opołoczenja żadnej jednostki czerkieskiej/kabardyjskiej/agydzkiej. Musimy pamiętać, że w tym czasie plemiona kaukaskie prowadziły walki z Rosją. A ci którzy służyli w jej szeregach zaciągali się do służby rosyjskiej ochotniczo, głównie do pułków kozackich i tatarskich. Jakiś niewielki oddziałek pod dowództwem Mohammeda Hathe (dotarł aż do Paryża) służył w grupie partyzanckiej Dawidowa (być może w składzie pułku symferopolskiego Tatarów krymskich). Książę Kaj-bej Memetbewicz odznaczył się jako podpułkownik Symferopolskieo Pułku Tatarskiego. Adiutantem Płatowa był Kabardyniec Begidow Adelgeri (uczestniczył też w wojnach z Francją w latach 1806-07 i 1813-14, wykazał się pod Lipskiem). Pszekuj Bieslanowicz Mogurkow kampanię roku 1812 odbył w jednym z pułków kozackich. Chorążym w wojskach kozackich był też Pszekuj Dowletczewicz Mogurkow. Tak więc prawdopodobieństwo zobaczenia w latach 1806-14 przez żołnierzy polskich wojowników kaukaskich w ich strojach narodowych było znacznie mniej prawdopodobne niż żołnierzy pułków Tatarów krymskich.

Jak wyglądał strój i wojownicy ludów od Morza Czarnego po Kaukaz na przełomie XVIII i XIX wieku znajdziemy w ilustracjach artystów podróżujących w tym czasie po Rosji. Wśród nich można by wymienić Cristiana Gotlieba Heinricha Geislera, którego „Malarskie opisy zwyczajów, moralności i rozrywek Rosjan, Tatarów, Mongołów i innych ludów Imperium Rosyjskiego” ukazały się w Londynie w 1804, sir Roberta Kerr-Portera, który upodobał sobie Baszkirów czy Williama Allana, szkockiego artystę, który odbył podróż na Krym i Kaukaz, a jej owocem były obrazy przedstawiające sceny rodzajowe.
Widać, że strój, nazwijmy go "cywilnym" czy "codziennym", był bardzo podobny dla ludów Kaukazu i Tatarów Krymskich. Podobne czapki, podobne odzienia, gazyry ... Natomiast wygląd wojenny jest już wyraźnie inny.



A poniżej przykłady wojowników czerkieskich z tegoż czasu.

Aleksander Orłowski w 1802 r. wyjechał do Petersburga, gdzie zaczęła się jego wielka kariera, m. in. jako malarza W.Ks. Konstantego Pawłowicza. Na ziemie polskie już chyba nigdy nie zawitał, a kontakt z Polską miał głównie poprzez przedstawicieli polskiej arystokracji oraz artystów przebywających w stolicy Rosji. Temat "jeźdźców wschodnich" pojawił się w jego twórczości po 1807 r. (większość tych wczesnych prac pochodzi z lat 1810-11, w tym autoportret z 1810 r. tytułowany "w stroju czerkieskim"), kiedy to po kampanii 1807 r. powracali wraz z rosyjskimi wojskami przedstawiciele zaciągniętych w 1806 r. do pospolitego ruszenia wojowników kaukaskich (Gruzini, Czerkiesi) czy ludów koczowniczych (Baszkirów, Kirgizów, Kałmuków, Mongołów), a także Tatarzy krymscy. Konny portret Denisa Dawidowa ("Czarnego Kapitana") w tatarskim mundurze z gazyrami i czapce typu "melon" datuje się na rok 1814.
Dodajmy, że Orłowski nigdy nie wyjechał na Krym czy Kaukaz, a powstanie wizerunków "jeźdźców wschodnich" wynikało z wczesnoromantycznej fascynacji orientem, która miała swe odpowiedniki w literaturze mu współczesnej, relacjach podróżników czy rysowników. Są to więc przedstawienia w większości wyimaginowane, a nie wzięte z żywego modela czy oparte na obserwacji (choć to nie wyklucza, że jakiś przedstawicieli tych nacji mógł widzieć osobiście, co zapewne miało miejsce). Część "jeźdźców wschodnich" powstała jako ilustracje wydane w formie atlasu do dzieła "Voyage en Perse pendant les annees 1812 et 1813 par Gaspard Drouville" (St. Petersburg 1819), choć sam Orłowski nie brał w niej udziału. Nie brał on też udziału, jak czasami się sugeruje, w wyprawie gen. A.P. Jermowłowa do Persji przez Kaukaz w 1817 roku.
Co dla nas istotne w kontekście mundurów krakusów, to większość przedstawień "jeźdźców wschodnich" przypada na okres po 1816-17 roku. Poza tym jeśli przyjżymy się przedstawieniom wojowników czerkieskich i tatarskich tegoż autora, to również zauważymy wyraźne różnice między nimi, i które są bliższe mundurom krakusów.
Tak więc, tak podnoszony przez wielu, wpływ Aleksandra Orłowskiego na ukształtowanie się munduru krakusów uważam za wątpliwy gdyż: w owym czasie miał ograniczone kontakty z Polską, a jego prace z okresu petersburskiego były u nas słabo lub praktycznie nie znane w owym czasie (mówię tu o latach 1809-14). Większość jego przedstawień "jeźdźców wschodnich" powstała już po wykształceniu się charakterystycznego munduru krakusów i w niewielkim stopniu przypominają one Czerkiesów wyszłych spod ręki Orłowskiego.

A teraz Czerkiesi Orłowskiego.







Może więc już nadszedł czas by, w świetle powyżej przedstawionych informacji, pisać bardziej o "krymsko-tatarskiej", względnie "tatarsko-kaukaskiej" niż "czerkieskiej" genealogii mundurów krakusów z 1814 r.

Pozdrawiam

Andrzej Pochodaj

I na koniec grafika z oficyny Epinal z 1814 przedstawiająca Mameluka Gwardii i Tatara krymskiego.

Zgadzam się w pełni z kolegą, ja też uważam, że wpływ Orłowskiego na powstanie mundurów polskich krakusów jest raczej iluzoryczny. Rzeczywiście wpływ wzorów krymsko tatarskich wydaje się decydujący.