Union Jack u ujścia Wisły - czyli jak Anglicy bili się za Gdańsk

 W 76 Biuletynie Wielkiej Armii¹, datowanym w Kamieńcu Suskim (Finckenstein) na 20 maja 1807 roku, znajduje się zdawkowa informacja o tym, że podczas wejścia do Gdańska, została zatrzymana, a następnie zdobyta przez regiment paryski, angielska korweta Sans-Peur uzbrojona w 24 działa, z ładunkiem prochu i amunicji na pokładzie. Do niewoli miało się dostać 120 członków załogi, 60 Rosjan oraz adiutant generała Kalkreuth'a. Była to ostatnia próba (Gdańsk poddał się na honorowych warunkach 26 maja 1807 roku) przerwania blokady i zaopatrzenia obrońców w proch i żywność. 

      Gdańsk był jedną z nielicznych pruskich twierdz, która w czasie tej kampanii stawiła znaczący opór wojskom napoleońskim. W 1807 roku fortyfikacje ujścia Wisły składały się z dwu niezależnych, połączonych ze sobą ciągiem ziemnych szańców twierdz: Gdańska i Wisłoujścia. Gdańsk położony na lewym brzegu rzeki, otoczony był fortyfikacjami bastionowymi, do których od zachodniej strony dodano umocnienia dominujących nad miastem Biskupiej i Gradowej Góry. Twierdza Wisłoujście (Weichselmuende) położona była na prawym brzegu rzeki, a powiązane z nią fortyfikacje lewobrzeżne nazywane były Nowym Portem (Neuefahrwasser). W momencie zamknięcia blokady załoga twierdzy składała się z ok. 15 000 żołnierzy². Formalnie, oblężenie Gdańska rozpoczęło się 12 marca, kiedy zablokowano Gdańsk na lewym brzegu Wisły. Tydzień później (20 marca) wojska oblegających stanęły na prawym brzegu, blokując Wisłoujście. Początkowo działania oblężnicze prowadzone były tak ślamazarnie, tak że dopiero 2 kwietnia otwarto pierwszą równoległą, naprzeciw wysuniętych dzieł Gradowej i Biskupiej Góry, ale z uwagi na brak artylerii oblężniczej oraz energiczne przeciwdziałania gubernatora Gdańska generała Kalkreuth'a wojska marszałka Lefebvre w dalszym ciągu nie mogły poszczycić się większymi sukcesami.

 

Kliknij aby powiększyć

 

      Brytyjska pomoc dla walczących z wojskami napoleońskimi Prus i Rosji była nie tylko niewystarczająca, ale również mocno spóźniona. Sparaliżowany polityka wewnętrzną (zmiana gabinetu) rząd angielski nie podjął zdecydowanych działań mających na celu wsparcie walczących z Napoleonem Rosjan i Prusaków. Ograniczono się jedynie do przyznania Rosji subwencji w wysokości 500 000 funtów i wysłania niewielkiej floty na Bałtyk Sytuację dodatkowo komplikował fakt, że po zajęciu Hanoweru ,co uznano w Londynie za casus belli, od kwietnia 1806 roku Wielka Brytania i Prusy pozostawały formalnie w stanie wojny. Rząd brytyjski odwołał pruskiego ambasadora a na pruskie statki handlowe nałożono embargo i ogłoszono blokadę portów od Hamburga po Brest. Traktat pokojowy kończący ten konflikt podpisano dopiero 28 stycznia 1807 roku w Kłajpedzie. Pomoc wojskowa, w postaci 160 000 karabinów, została dostarczona do Królewca tak późno, że padła już tylko łupem zwycięzców spod Lidzbarka i Frydlandu. Nie zdecydowano się również na wysadzenie desantu, chociaż pozostające od 1805 roku pod bronią 25 000 żołnierzy, zmobilizowanych do odparcia francuskiej inwazji, nudziło się na całej długości brytyjskiego wybrzeża³. Jednak działania Royal Navy na wybrzeżu gdańskim, nie pozbawione były fantazji i brawury tak charakterystycznej dla angielskich marynarzy.

 

      Pierwsze okręty pod angielską banderą pojawiły się w Gdańsku (a właściwie w Nowym Porcie) 12 kwietnia⁴, eskadra: Sally -  kapitan Edward Chetham (dowódca eskadry), Falcon - kapitan George Sanders, i Charles - kapitan Robert Clephane. Sally i Charles były okrętami wynajętymi, natomiast Flacon był porzuconym w Zatoce Gdańskiej duńskim okrętem (Diadem), który został wyposażony i uzbrojony, a następnie wprowadzony do służby brytyjskiej, pod bandera której pływał do 1808 roku⁵.  Pod względem klasyfikacji morskiej były to tzw. slupy wojenne (sloop-of-war), niewielkie, jednopokładowe żaglowce, z działami (po 16  karonad na każdy) na odkrytym pokładzie. Okręty te przywiozły zaopatrzenie i wzmocnienie rosyjskiej załogi fortyfikacji Wisłoujścia. Okręty te pozostały do dyspozycji gubernatora Gdańska, który do tej pory dysponował jedynie 6 niewielkimi uzbrojonymi statkami. Flotylla ta składała się z jednego promu i 5 kutrów, wyposażonych w 6 funtowe armaty (od 2 do 6 w zależności od wielkości jednostki)⁶. Ponieważ generał Kalkreuth, podejrzewał, że oblegający zaopatrywani są droga morską kapitan Chetham, wydzielił Charles aby patrolowała wybrzeże Zatoki Gdańskiej, a sam zakotwiczył Sally na kanale Nowego Portu, w bezpośrednim sąsiedztwie fortyfikacji, tak aby działami flankować przesmyk, przez który można było prowadzić atak na pozycje obrońców.  Jednak pojawienie się brytyjskiej bandery nad Wisłą wcale nie poprawiło sytuacji obleganego garnizonu, gdyż już w nocy z 14/15 kwietnia, na wysokości wyspy Ostrów (Holm), zbudowano redutę, która nie tylko całkowicie przecinała komunikację lądową pomiędzy Gdańskiem a Wisłoujściem, ale również uniemożliwiała żeglugę, zamykając możliwość dostaw zaopatrzenia droga morską. Próba wyparcia przeciwnika z zajmowanych pozycji w dniu 16 kwietnia⁷, podjęta przez 2 kompanie III baonu regimentu Tresckow, II baon regimentu Driecke i 2 kompanie Rosjan, wspierana przez ogień kartaczowy baterii z Ostrowa, skończyła się niepowodzeniem.

 

      Następnego dnia (17 IV), po południu, kapitan Chetham podjął próbę wyparcia nieprzyjaciela za pomocą artylerii okrętowej. Przygotowując się do wysadzenia desantu i odciążając okręt, tak aby przepłynąć nad śluzą, Chetham rozkazał przenieść całe ciężkie wyposażenie na pokład Falcon'a, a w zamian za to przyjął kapitana Sandersa z częścią jego załogi (jako ochotników) dla wzmocnienia sił ekspedycyjnych⁸. Około 18:30, po popłynięciu w górę rzeki⁹, na wysokości wsi Gross Holland, Sally rozpoczęła atak na pozycje nieprzyjaciela. Były to wojska dwywizji gen. Schramma, składające się z pułków, francuskich, saskich i polskich, wspierane przez trzy działa i baterię w Młyniskach (Legan)¹⁰, położoną na wschodnim brzegu rzeki. Rozpoczęła się dosyć niezwykła walka pomiędzy piechotą a okrętem wojennym. Żołnierze, osłaniani przez ruiny domów, które nie zostały zniszczone przez obrońców twierdzy, skutecznie ostrzeliwali okręt ogniem karabinowym. Sally, mimo iż wyposażona w 18 dział (karonad) 24 funtowych nie potrafiła zdobyć przewagi; około godziny 21 miała w lewej burcie już kilka wyrw spowodowanych ogniem artyleryjskim, a działa z tej strony były praktycznie wyłączone z walki. Podczas próby zwrócenia się w kierunku nieprzyjaciela prawą burtą, kapitan Chetham, nie sprostał trudnościom nawigacji i wskutek słabego wiatru, dał się porwać wartkiemu nurtowi rzeki, dryfując na swoja poprzednią pozycję koło Wisłoujścia. Straty na pokładzie Sally były umiarkowane, jej pierwszy oficer (James Edward Eastman) i "prawie połowa załogi" była ranna od kul muszkietowych. W tragicznym stanie były za to żagle, takielunek i bezanmaszt, który został odstrzelony¹¹.  
 

 

      Pierścień oblężenia coraz bardziej zaciskał się wokół Gdańska, 24 kwietnia, uzbrojono w ciężkie (24 funtowe) działa oblężnicze pierwszą równoległą i rozpoczęto bombardowanie fortyfikacji miasta, przyspieszając również (pod osłona ciężkiej artylerii) roboty saperskie tak, że już 27 kwietnia ukończono 3 równoległą, a 3 maja przystąpiono do koronowania drogi krytej. W nocy z 6 na 7 maja desantem od strony Składów, zajęto Ostrów, odtąd fortyfikacje Wisłoujścia i Gdańska były już tylko samodzielnymi, otoczonymi punktami oporu.

 

 
 Do Nowego Portu w dniach 12 -13 maja przybyła kolejna angielska eskadra 3 okrętów wojennych: Dauntless - kapitan Christopher Strachey, Valorous (Reuben C. Mangin) i Combatant (Alexander Richard  Mackenzie)¹². Dauntless, która w cytowanym biuletynie WA została przez Francuskich sztabowców, z wdziękiem przemianowana na Sans-Peur¹³, była, tak jak jej siostrzane statki z eskadry, klasyfikowana jako slup. Wszystkie trzy jednostki wybudowane zostały w 1804 roku, na fali angielskiego strachu przed napoleońską inwazja i nazywane były "praam", co można tłumaczyć jako prom. Przy stosunkowo małych wymiarach i płytkim zanurzeniu, były (jak na swój rozmiar) mocno uzbrojone w 22 karonady 24 funtowe i dokonale nadawały się do działań przybrzeżnych, na płytkich wodach.   
 

 

      To właśnie Daunteless po dowództwem kapitan Strachey'a próbowała 19 maja 1807¹⁴ roku przerwać blokadę Gdańska, dostarczając do oblężonego miasta proch. Plan opierał się na założeniu, że korzystając z korzystnego północnego wiatru Dauntless popłynie na południe, staranuje złożony z łodzi most, jaki oblegający wybudowali na wyspę Ostrów, na wysokości Młynar, a następnie dopłynie do Motławy. Okręt został załadowany tak aby jego zanurzenie pozwalało na swobodną żeglugę na płytkich wodach rzeki. Ładunek składał się z 600 beczek prochu (200 centnarów angielskiego i 100 centnarów  pruskiego¹⁵) oraz 500 szufli owsa. Jako desant, na pokład wzięto oficera i 40 jegrów korpusu von Krokow. Dodatkowo na pokładzie znajdowali się: adjutant księcia Szczerbatowa: Łapuchin¹⁶ i posłaniec z listem królewskim, pruski kapitan artylerii Braun ¹⁷.

 

 
 Około 14-15 po południu, z twierdzy Wisłoujście i fortyfikacji Nowego Portu, otwarto gwałtowny ogień artyleryjski, który miał odwrócić uwagę przeciwnika, a następnie około godziny 16:00 Dauntless, która w zasadzie była pływającą beczka prochu, ruszyła w górę rzeki, ostrzeliwując się ze swoich baterii burtowych. Korzystając z północnego wiatru, zgodnie z planem posuwała się w kierunku Gdańska, mimo że otrzymała silną salwę z baterii usytuowanej we wsi Gross Holland, na prawym brzegu rzeki¹⁸. Po minięciu czubka Ostrowa (Holmspitze), Dauntless przecięła liny, jakie przeciwnik rozciągnął pomiędzy brzegami rzeki, aby uniemożliwić żeglugę¹⁹. Niestety na zakręcie, jaki Wisła tworzy wokół Ostrowa, żagle gwałtownie opadly na lewą burtę, a okręt osiadł na mieliźnie, w odległości "pół strzału z muszkietu" od brzegu wyspy²⁰. Po krótkim oporze, kiedy okazało się, że Dauntless nie da się już uwolnić z pułapki, kapitan Strachey zmuszony był około godz 19:00²¹ opuścić brytyjską flagę i poddać statek. Z uwagi na fakt, że Dauntless znajdowała się w odległości ok. 2000 kroków od fortyfikacji Nowego Portu, czyli w teoretycznym zasięgu dział, pruscy artylerzyści próbowali celnym strzałem armatnim wysadzić okręt, wraz z zawartością, w powietrze. Bez rezultatu. Cały cenny ładunek, wyładowany z okrętu na oczach zawiedzionych obrońców, dostał się w ręce oblegających, a podziurawiony kadłub Dauntless został zatopiony i stał się kolejną przeszkodą na drodze wodnej do portu²². 
 

 

      Śmiała chociaż nieudana, próba przerwania blokady,  była przedmiotem osobistego zainteresowania Cesarza Napoleona, który miał się wyrazić, że czyn ten "warty jest umieszczenia na kartach historii"²³. Kapitan Christopher Strachey, dostał się do niewoli francuskiej, w której przebywał, aż do 1814 roku. Należy jednak zauważyć, że nawet gdyby odważnemu kapitanowi udało się przedrzeć do oblężonego Gdańska, dostawa kilkuset centnarów prochu nie zmieniła by tragicznej sytuacji twierdzy. Gdańsk poddał się w wyniku braku możliwości obrony po 62 dniach oblężenia i na siedem kolejnych lat stał się, po raz pierwszy w historii, Wolnym Miastem. Angielskie okręty na jego redzie pojawiły się ponownie w roku 1813, wpierając tym razem wojska rosyjskie, które oblegały francuską załogę. 

 

PRZYPISY:

1. Une belle corvette anglaise doublée en cuivre, de vingt-quatre canons, montée par 120 Anglais, et chargée de poudre et de boulets, s'est présentée pour entrer dans la ville de Danzig. Arrivée à la hauteur de nos ouvrages, elle a été assaillie par une vive fusillade des deux rives et obligée d'amener. Un piquet du régiment de Paris a sauté le premier à bord. Un aide de camp du général Kalkreuth, qui revenait du quartier général russe, plusieurs officiers anglais ont été pris à bord. Cette corvette s'appelle It Sans-Peur. Indépendamment de 120 Anglais, il y avait 60 Russes sur ce bâtiment.

2. Koeler, G.; Geschichte der Festungen Danzig und Weichselmuende bis zum Jahre 1814, Cz 2, Breslau 1893; str 113.

3. Craik, George L.,  McFarlane, Charles; The Pictorial History of England.. T.4., London 1844, str. 294.

4. James, William; The Naval History of Great Britain: From the Declaration of War by France in 1793 to the Accession of George IV; London 1837; tom VI; str. 281. 

5. Colledge, J. J., Warlow Ben; Ships of the Royal Navy: the complete record of all fighting ships of the Royal Navy from the 15th century to the present; London 2006; str. 122.

6. Friccius, Carl; Geschichte der Befestigungen und Belagerungen Danzigs.  Berlin 1854; str. 61.

7. Wsparcie ataku lądowego przez działa okrętowe Sally miało być niemożliwe, ze względu na niekorzystny tego dnia wiatr. W: Brenton, Edward Pelham; The Naval History of Great Britain, from the Year MDCCLXXXIII. to MDCCCXXXVI. T.2; London 1837; str. 165.

8. Copy of a Letter from Captain Edward Chatham, Commander of His Majesty's Armed Ship Sally, to William Marsden, Esq.; dated in the Fair Water, near Dantzic, April 20, 1807. w: The Naval Chronicle for 1807, Tom 17 (styczeń -czerwiec). Londyn 1807; str. 512.

9. James, W; Op cit. str. 282, Höpfner, Eduard von; Krieg von 1806 und 1807: Ein Beitrag zur Geschichte der preussischen Armee nach den Quellen des Kriegs-archivs, T.3, Berlin 1855; str. 429, pisze iż okręt był ciągniony przez dwie szalupy.

10. Jeden batalion francuskiej lekkiej piechoty, dwa saskie bataliony grenadierów i jeden muszkieterów, jeden batalion polskiej piechoty. W sumie ok. 2 000 - 2 600 żołnierzy i 6 dział. Por.: Lettow-Vorbeck, Oscar von; der Krieg von 1806 und 1807, T.4, Berlin 1896; str 223.  Chatham w swoim raporcie szacuje "francuzów" na 2000 - 3000 bagnetów. Copy of a Letter..., op. cit. str. 513

11. Ranni: ciężko ale bez zagrożenia życia: porucznik Eastman, Mr. Elder; Thomas Cheesman, Thomas Robinson, Daniel Gallap, James Jobustone, Hugh Ross, William Robson, Oliver Walter, and Charles Gerrard. Niebezpiecznie: William Cell, James Frazer, James Ealing. Lekko: Mr. Patton, Ralph Gregory, Thomas Wright, Thomas Grimer, and John Salkirk. Ibidem.

12. Była to eskorta konwoju składającego się z: 2 angielskich fregat, jednego brygu i dwóch kutrów, oraz szwedzkiego liniowca Adolf Friedrich i 5 statków kupieckich.

13. Dauntless=Sans-Peur=Nieustraszona.

14. Höpfner, E.; Krieg von 1806 und 1807.. Op cit. str. 501 i nast.; wg James, W.; The Naval History, Op. cit. str 282 - 16 maja, 

15. Höpfner, E.; Krieg von 1806 und 1807.. Op cit. str. 503.

16. Ibidem.

17. Plümicke, Johann Karl; Skizzirte Geschichte der Belagerung von Danzig durch die Franzosen im Jahre 1807, Berlin 1817, str. 160

18. Plümicke, J. K.; Skizzirte Geschichte, Op cit, str. 158-159.

19. Plümicke, J. K.; Skizzirte Geschichte, Op cit, str. 159.

20. James, W, The Naval History... Op cit. str. 282

21. Lomier, Eugène, Le bataillon des marins de la Garde, 1803-1815, Saint Valery sur Somme, 1905, str. 111.

22. Höpfner, E.; Krieg von 1806 und 1807.. Op cit. str. 503

23. The Annual Register or a View of History and Politics of the Year 1855. Londyn 1856, str. 273. 

Tekst: Wojciech "Harry" Olszewski
Infanterie-Regiment von Hamberger (No. 52)