Nasza księgarnia

Dariusz Nawrot, Powstanie na Nowym Śląsku w 1806 i 1807 roku

COM_CONTENT_WRITTEN_BY on . Posted in Bez kategorii

Książka już dostępna. Kliknij, aby zamówić!

Przeszłość to nie tylko to co pamiętamy, ale także to o czym zapomnieliśmy. To stwierdzenie idealnie pasuje do opisanych w pracy wydarzeń związanych z polską insurekcją na ziemiach dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego, nazwanych po 1795 roku Nowym Śląskiem. Początkiem opisywanych wydarzeń był listopad 1806 roku, kiedy na ziemie zaboru pruskiego wkroczyła Wielka Armia Napoleona, a jednym z regionów, które stanęły do walki o wolną Polskę był Nowy Śląsk. Szczególny był jednak fakt, że powstanie przeciw Prusakom rozpoczęto na tym obszarze bez obecności wojsk francuskich, spontanicznie i  z zaangażowaniem wszystkich grup społeczeństwa.

 

Pamięć o tych wydarzeniach, nie przetrwała ani w świadomości dwudziestowiecznych pokoleń Zagłębiaków, ani w literaturze historycznej. Ich echem, słyszalnym jeszcze w XIX i na początku XX wieku a zapisanym w Popiołach Stefana Żeromskiego, był opis drogi Rafała Olbromskiego i Krzysztofa Cedry do Wojska Polskiego, na początku 1807 roku, w podczas której w karczmie na Śląsku wysłuchali oni opowieści o starciach polskich insurgentów z Prusakami pod Tarnowskimi Górami, potem w okolicach Niezdary sami stoczyli bój z żołnierzami Fryderyka Wilhelma III, w Mysłowicach spotkali oddział szaserów francuskich, a w końcu w Siewierzu polskich powstańców, którzy zdali im relację z ostatnich walk. 

O poszczególnych wydarzeniach związanych z powstaniem na Nowym Śląsku wspominano zdawkowo w literaturze historycznej, ale bez pełnego przedstawienia ciągu wydarzeń i bardzo często nie rozumiejąc kontekstu opisywanych zdarzeń. Tak też bywało z autorami biografii księcia Jana Nepomucena Sułkowskiego, którzy wyrywali opis działań księcia z kontekstu, a czasem dawali zupełnie zafałszowany obraz przywoływanych wypadków na Nowym Śląsku. O niektórych walkach na obszarze Nowego Śląska możemy przeczytać w pracach poruszających tematykę kampanii 1806 i 1807 roku na ziemiach polskich. Są to  monografie J. Staszewskiego[1], J. Albrechta[2], S. Michalkiewicza[3]. Kwestię tę poruszono również  w kilku niemieckich artykułach, tym w A. Nowacka[4] oraz fundamentalnej pracy niemieckiej E. Höpfnera, o wojnie 1806 i 1807 roku, w jej tomie 4, o kampanii na Śląsku[5]. Szerzej w polskich opracowaniach historycznych pisano jedynie o księciu Janie Nepomucenie Sułkowskim. Są to biografie księcia autorstwa R. Kincla[6], T. Szuberta[7], czy M. Vaňačka[8].

Nieznane i niewykorzystywane dotąd przez historyków źródła, pozwalają dzisiaj na pełne przedstawienie przebiegu insurekcji na Nowym Śląsku oraz umożliwiają odpowiedź na pytanie: dlaczego kwestia Nowego Śląska stała się tak istotna dla władz Księstwa Warszawskiego i Prus? Konsekwencją tego było fałszerstwo traktatu prusko-francuskiego w Tylży, służące utrzymaniu Nowego Śląska pod władzą Fryderyka Wilhelma IIII. Źródła pozwalają też opisać nieznane fakty, jak chociażby pierwsze projekty wywołania propolskiego powstania na Górnym Śląsku, związane właśnie z wydarzeniami, które rozegrały się na tym obszarze na przełomie 1806 i 1807 roku oraz ostatecznie wyjaśnić rolę jaką w tych wydarzeniach insurekcyjnych odegrał książę Jan Nepomucen Sułkowski, kreujący się na jednego z wodzów polskiego powstania. Pamiętać przy tym należy, że konsekwencją wydarzeń z lat 1806 i 1807 roku była zmiana przynależności państwowej Nowego Śląska, co zaważyło na kierunkach rozwoju ziemi nazywanej dzisiaj Zagłębiem Dąbrowskim.

Podstawą źródłową pracy są materiały archiwalne. Kluczowe znaczenie ma niepublikowany pamiętnik Tadeusza Konopki, przechowywany w Archiwum Narodowym w Krakowie, w Archiwum Konopków z Modlnicy, który między innymi opisuje swój udział w insurekcji na Nowym  Śląsku[9]. Dla przedstawienia dziejów powiatów siewierskiego i lelowskiego (pilickiego) w okresie 1806 i 1807 roku podstawowe znaczenie mają papiery Komisji Rządzącej[10] oraz Teki Dąbrowskiego z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie[11], zawierające bardzo wiele istotnych dokumentów związanych zarówno z początkiem polskiego powstania jesienią 1806 roku, jak i wysiłkiem militarnym z 1807 roku oraz funkcjonowaniem administracji na interesującym nas obszarze. Uzupełniają te materiały Teki Staszewskiego zawierające odpisy z dokumentów bezpowrotnie straconych z polskich archiwów w latach drugiej wojny światowej[12]. Dla opisu wydarzeń związanych ze zdobyciem Częstochowy, pomocne były materiały przechowywane w Archiwum na Jasnej Górze[13]. Dla pełnego naświetlenia wydarzeń związanych z aktywnością Jana Nepomucena Sułkowskiego na Nowym Śląsku i dziejami pułku huzarów, podstawowe znaczenie miały, w dużej części niewykorzystywane wcześniej przez historyków, materiały z archiwum rodzinnego książąt Sułkowskich, przechowywanego obecnie w Wiedniu[14] oraz  z archiwów francuskich: Archives Nationales w Paryżu i Service Historique de la Défensew Vincennes, jak chociażby korespondencja księcia Sułkowskiego z Napoleonem[15]. Uzupełniają te materiały wydawnictwa źródłowe i prasa z epoki. Pełny wykaz wykorzystanych w pracy źródeł i literatury naukowej znajduje się w bibliografii. 

            Praca składa się ze wstępu, prologu, trzech rozdziałów, epilogu i zakończenia. W prologu przedstawiono dzieje zachodniej Małopolski, czyli tak zwanego Nowego Śląska, w okresie rządów pruskich. Zarysowano w nim zarówno administrację regionu, strukturę ludności oraz życie społeczno-gospodarcze, w tym pierwsze inwestycje przemysłowe, które wpłynęły na jego późniejsze dzieje. W pierwszym rozdziale, rozpoczynającym się od wkroczenia wojsk Napoleona do Wielkopolski, omówiono okoliczności zdobycia twierdzy jasnogórskiej w listopadzie 1806 roku i związany z jej upadkiem wybuch powstania na Nowym Śląsku. Rozdział drugi zawiera szczegółowy opis tworzenia oddziałów polskich, także działań pruskich mających na celu stłumienie polskiej insurekcji i wynikających z tych okoliczności walk z żołnierzami Fryderyka Wilhelma III, także na Górnym Śląsku. Zawarto w nim także przedstawienie dalszego udziału oddziałów powstałych na Nowym Śląsku w kampanii 1807 roku.  W rozdziale trzecim zaprezentowano działania Sułkowskiego na Nowym Śląsku, jego kroki służące sformowaniu pierwszego polskiego pułku huzarów, a w końcu okoliczności starcia w Mysłowicach, które zakończyło wówczas karierę ambitnego księcia. W epilogu zamknięto wątki pojawiające się we wcześniejszych partiach pracy. Przedstawiono schyłek kampanii 1807 roku i działania polskich władz administracyjnych na Nowym Śląsku. W związku z postanowieniami traktatu w Tylży, omówiono również zabiegi związane z włączeniem obszaru Nowego Śląska do Księstwa Warszawskiego, usankcjonowanym dopiero w konwencji elbląskiej, podpisanej w listopadzie 1807 roku. Zaprezentowano także dalsze losy bohaterów walk insurekcyjnych na obszarze Nowego Śląska, w tym księcia Sułkowskiego i końcowe dzieje tworzonego przez niego pułku huzarów. Prace zamyka zakończenie i bibliografia zawierająca spis wykorzystanych źródeł i literatury naukowej. 

 



[1] J. Staszewski: Kaliski wysiłek zbrojny 1806-1813. Kalisz 1931.

[2] J. Albrecht: Z dziejów jazdy Księstwa Warszawskiego. Przyczynek historyczno-organizacyjny do lat 1806–1808. Oświęcim 2012.

[3] S. Michalkiewicz: W polskim i pruskim mundurze przeciw Prusom 1806–1814. Katowice 1984.

[4] A. Nowack:  Andreas von Witowski. “Oberschlesische Heimat” Bytom (1907), t. 3, s. 139-150.

[5]E. Höpfner: Der Krieg von 1806 und 1807. Berlin 1851, Bd. 4.

[6] R Kincel: Kłopotliwy książę Sułkowski. Katowice 1984.

[7] T. Szubert: Sułkowski Jan Nepomucen. W: Polski Słownik Biograficzny. Warszawa-Kraków 2008, t. 45, s. 562-563; Tegoż: „Książę o zepsutym sercu” Jan Nepomucen Sułkowski w twierdzy Kufstein w latach 1803-1804, w świetle dokumentów z archiwów wiedeńskich. „Sobótka” 2006, z. 4.

[8] M. Vaňaček: Książę bielski Jan Sułkowski w Służbie Napoleona. „Zaranie Śląskie” 1959, z. 4.

[9] Archiwum Narodowe w Krakowie.Archiwum Konopków z Modlnicy. Rkps. 26.

[10] W tym Akta Komisji Rządzącej co do Dyrektora Wojny, Akta Komisji Rządzącej co do Dyrektora Wewnętrznego, czy Akta Komisji Rządzącej ściągające się do Księcia Jabłonowskiego i Franciszka Twarowskiego Komisarzów do rozgraniczania Księstwa Warszawskiego z Królestwem Pruskim wyznaczonych.

[11] Teki Dąbrowskiego, t. 10, p. 2, p. 3, t. 11, p. 1, zawierające korespondencje do J.H. Dąbrowskiego z 1806 i 1807 r.

[12] Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.Teki Staszewskiego 8743, 8745, 8797, 8798.

[13] W tym Acta Congregationis S-ti Pauli 1797-1807,  nr 579.

[14] Jest to między innymi skład oddziału J. N. Sułkowskiego, czy zeznanie jego podkomendnych na temat wydarzeń z kwietnia 1807 roku. ARKSW.

[15] SHD 2 Ye oraz 3853-23 oraz korespondencja z kampanii 1807 roku: 2 C-39 , 2 C-43, 2 C-44, 2 C-46.