Pomnik w Zalewie
W dniu 25 września 2010 r. został odsłonięty najmłodszy pomnik napoleoński w Polsce, poświęcony żołnierzom Wielkiej Armii zmarłym w 1807 roku w zalewskim lazarecie.
Na terenie dawnego powiatu morąskiego znajduje się szereg pamiątek związanych z okresem wojen napoleońskich. Najbardziej znany jest obelisk ku czci rosyjskiego generała Reinholda von Anrepa (inaczej: Romana Karlowicza von Anrepa) z roku 1852, znajdujący się we wsi Plebania Wólka1, najstarszy tego typu pomnik na terenie dawnego powiatu morąskiego. Upamiętnieniem pobytu Wielkiej Armii francuskiej są niewątpliwie również dawne cmentarze - miejsca spoczynku żołnierzy poległych, zmarłych od ran i chorób w 1807 roku na terenie Ziemi Morąskiej. Takie miejsca zachowały się do dziś m.in. w Morągu2 oraz w Zalewie, gdzie zostali pochowani żołnierze Wielkiej Armii zmarli w tamtejszym lazarecie3.
Kliknij aby powiększyć
Pomnik w Zalewie podczas montażu w dniu 22 września 2010 r. Zdjęcie Krystyna Kacprzak
W okresie kampanii pruskiej Napoleona w 1806 roku Zalewo (niem.: Saalfeld) zostało opuszczone przez garnizon pruski udający się do walki przeciwko Wielkiej Armii. Później, podczas kampanii polskiej w 1807 roku, przez miasto maszerowały często wojska pruskie, rosyjskie oraz napoleońskie (w tym Polacy z Legii generała Jana Henryka Dąbrowskiego). Od lutego do grudnia 1807 roku miasteczko pozostawało pod kontrolą Francuzów goszcząc tutaj 6/7 czerwca 1807 na noclegu samego cesarza Napoleona Bonaparte.
Podczas pobytu Francuzów w Zalewie funkcjonował lazaret (szpital polowy), w którym próbowano leczyć rannych żołnierzy. Prawdopodobnie istniał on od lutego do zakończenia kampanii letniej, tak aby umożliwić ewakuację rannych żołnierzy na zaplecze frontu4. Lazaret znajdował się w szeregu budynków publicznych m.in.: w Powiatowej Komisji Sądowniczej, Szkole Prowincjonalnej i Miejskiej, w szpitalu. Na cele lecznicze zajęto również prywatne domy: cztery kamienice przy Rynku, kilka budynków mieszkalnych należących do bogatych mieszczan z ulicy Długiej (niem.: Langgasse, obecnie ul. Częstochowska) oraz w kilka stodół na przedmieściach5.
W Zalewie zmarli (i zostali pochowani) uczestnicy słynnej bitwy pod Pruską Iławką (niem.: -Preußisch -Eylau, obecnie Bagrationowsk w Rosji)) oraz prawdopodobnie żołnierze ranni w innych starciach. Ponadto na skutek epidemii tyfusu zmarło ok. 300 Francuzów przebywających w mieście (w okresie od marca do maja 1807 roku)6. Część z nich stanowili zapewne hospitalizowani w lazarecie ranni.
Znane są nazwiska następujących żołnierzy zmarłych w Zalewie7:
1. BLAINVILAIN Louis-Benoit Ur: 15.10.1767 w Tours (Indre-et-Loire). Zaciągnął się do wojska jako ochotnik 31.1.1801; fizylier 105 półbrygady piechoty liniowej; od 24.9.1803 w 105 pułku piechoty liniowej, fizylier 11 kompanii; [105 pułk piechoty liniowej wchodził w skład 2 brygady (gen.bryg. Lefranc) 1 dywizji piechoty (gen.dyw. Desjardin) VII korpusu Wielkiej Armii (1805-1807) pod dowództwem marsz. Augereau.]; ranny pod Preußisch-Eylau w dniu 8.2.1807; zmarł na skutek ran i febry w lazarecie w Zalewie w dniu 15.4.1807.
2. BRAMET François Ur: 10.12.1777 w Saint-Amand (Haute-Vienne). Wstąpił do służby wojskowej 2.9.1799; żołnierz 1 batalionu pomocniczego Sekwany (bataillon auxiliaire de la Seine); od 17.2.1800 fizylier 4 półbrygady piechoty liniowej; odbył kampanie w Armii Renu (l'Armée du Rhin) w 1800; fizylier 8 kompanii 2 batalionu w 4 pułku piechoty liniowej od 24.9.1803, [4 pułku piechoty liniowej wchodził w skład 2 brygady (gen.bryg. Ferey) 2 dywizji piechoty (gen.dyw. Leval) IV korpusu Wielkiej Armii (marsz. Soult) podczas kampanii w latach 1805-1807. ]; ranny w nogę podczas francuskiego natarcia na Preußisch-Eylau w dniu 7.2.1807; zmarł na skutek otrzymanej rany i febry w lazarecie w Zalewie w dniu 5.4.1807.
3. DUHAMEL François-Joseph-Guilain Ur: 31.8.1778 w Valenciennes (Nord). Wstąpił do służby wojskowej 8.8.1799; fizylier 60 półbrygady piechoty liniowej; od 20.7.1801 fizylier 30 półbrygady piechoty liniowej (od 24.9.1803 30 pułk piechoty liniowej); grenadier 30 pułku piechoty liniowej [30 pułk piechoty liniowej wchodził w skład 1 brygady (gen.bryg. Ricard) 1 dywizji piechoty (gen.dyw. Morand) III korpusu Wielkiej Armii (marsz. Davout) w kampaniach 1805-1807]; ranny pod Preußisch-Eylau w dniu 8.2.1807; zmarł na skutek odniesionych ran w lazarecie w Zalewie w dniu 24.3.1807.
4. HÉBERT Jacques Ur: data nieznana (brak danych) w Mesnil-Hubert (Orne). Wstąpił do służby wojskowej 1.5.1805; fizylier 46 pułku piechoty liniowej, który wchodził w skład 3 brygady (gen.bryg. Vivičs) 2 dywizji piechoty (gen.dyw. Leval) IV korpusu Wielkiej Armii (marsz. Soult); od października 1805 w kompanii woltyżerów 2-go batalionu; ranny pod Preußisch-Eylau w dniu 8.2.1807; zmarł na skutek odniesionych ran w lazarecie w Zalewie w dniu 23.6.1807.
5. RETY Claude Ur: 12.11.1778 w Thiel (obecnie Thiel-sur-Vanne) (Yonne). Wstąpił do służby wojskowej 20.9.1806; fizylier 30 pułku piechoty liniowej, w składzie 3 kompanii 2 batalionu; [30 pułk piechoty liniowej wchodził w skład 1 brygady (gen.bryg. Ricard) 1 dywizji piechoty (gen.dyw. Morand) III korpusu Wielkiej Armii (marsz. Davout) w kampaniach 1805-1807]; ranny pod Preußisch-Eylau w dniu 8.2.1807; zmarł na skutek odniesionych ran w lazarecie w Zalewie w dniu 1.4.1807.
Powyższa lista, z pewnością nie oddaje faktycznej liczby zmarłych żołnierzy w lazarecie w Zalewie po bitwie pod Pruską Iławką. Należy przyjąć, że zmarłych było o wiele więcej. Lista zawiera jedynie nazwiska tych żołnierzy, których dane osobowe (dokumenty i spisy pułkowe) podają miejsce śmierci. W wielu przypadkach, dla rannych w tej bitwie i zmarłych na skutek odniesionych ran, w mniej lub bardziej odległym czasie po zmaganiach, prócz daty - miejsce śmierci nie jest podane. Należy pamiętać również o tym, że szpital w Zalewie był jednym z mniejszych szpitali zorganizowanych w tym okresie na potrzeby Wielkiej Armii. Największe szpitale znajdowały się wówczas w Toruniu i Malborku.
Kliknij aby powiększyć
Pomnik przed odsłonięciem w dniu 5 września 2010 r. Zdjęcie Sonia Solarz-Taciak/Piotr W. Taciak
Zmarli Francuzi8 zostali pochowani na terenie cmentarza na Przezmarckim Przedmieściu (niem. Preußisch Marker Vorstadt). Nekropolia ta była wówczas jedynym czynnym cmentarzem (nie funkcjonował już najstarszy cmentarz przy kościele p.w. św. Jana Ewangelisty - ostatnie wzmianki o pochówkach w tym miejscu pochodzą z 1734 roku), który jednak wkrótce przestał wystarczać, przez co później w 1807 roku miano grzebać zwłoki w różnych dostępnych miejscach (np. na polach i w ogrodach). Mimo, że Francuzi nie przejmowali się specjalnie pochówkiem swoich zmarłych, należy założyć, że to oni w pierwszej kolejności byli chowani na cmentarzu, a nie zalewscy mieszczanie. Zapewne też tu "wieczny spoczynek" znalazły ofiary jednej z najkrwawszych bitew Napoleona. Przepełnienie wówczas jedynego "legalnego" cmentarza w Zalewie wynikało z faktu, że w 1807 roku na dwie epidemie: tyfusu (od marca do maja) i dyzenterii (od 23 czerwca - do grudnia), zmarło odpowiednio 145 i 57 mieszkańców Zalewa.9
Kiedy powstał cmentarz na Przezmarckim Przedmieściu?
Według nas jest to prawdopodobnie dawny cmentarz szpitalny, istniejący już w XV wieku. Należał on do kompleksu, w skład którego wchodziły: kaplica oraz szpital (przytułek). Położony blisko miasta cmentarz szpitalny, po zapełnianiu przykościelnego "miejsca wiecznego spoczynku", mógł później w naturalny sposób przejąć rolę głównego cmentarza (tak jak to się stało w pobliskim Morągu). W średniowieczu na Przezmarckim Przedmieściu znajdowała się kaplica św. Jerzego ufundowana przez mieszczanina Wilhelma, syna burmistrza Konrada, a w 1348 roku włączona do parafii św. Jana Ewangelisty. Wezwanie kaplicy sugeruje, że znajdowała się ona przy przytułku (szpitalu). Świątynia miała zostać zniszczona po roku 152510.
Kliknij aby powiększyć
Warta honorowa rekonstruktorów 12 Pułku Xięstwa Warszawskiego z Gdańska. Zdjęcie Sonia Solarz-Taciak/Piotr W. Taciak
Również od czasów krzyżackich na tym terenie istniał przytułek (tzw. szpital, niem. Hospital). Wspomina się go w również w 1666 roku, w późniejszym okresie nosił miano "Szpitala Królewskiego". Placówka znajdowała się w zachodniej części cmentarza do połowy XIX wieku11. W szpitalu tym w 1807 roku znajdował się lazaret.
Od czasów wojen napoleońskich cmentarz był przepełniony. Dlatego konieczne było założenie kolejnego cmentarza położonego przy drodze do ówczesnego Pruskiego Hollądu (czyli dzisiejszego Pasłęka), co nastąpiło w 1840 roku. Od tej pory był to główny cmentarz miasta. Jednak do 1905 roku nadal miały miejsce pochówki w grobach rodzinnych w nekropolii na Przezmarckim Przedmieściu. Wówczas ulica nosiła już miano Dworcowej (niem.: Banhofstraße).Od przeszło pół wieku po drugiej stronie ulicy znajdował się zalewski magistrat, przeniesiony tu po pożarze ratusza w roku 1852. To reprezentacyjne położenie zadecydowało zapewne, że w 1919 roku z inicjatywy właściciela fabryki maszyn rolniczych Emila Stinnera (zm.1939) na miejscu cmentarza utworzono "park miejski" (niem.: Stadtpark). Był to dziwny park, bowiem jego powstanie nie wiązało się z likwidacją wszystkich nagrobków (o ekshumacji szczątków nie wspominając). Prawdopodobnie z centralnej części cmentarza oraz z jego części przylegającej do ulicy usunięto część pomników, krzyży czy ogrodzeń z cmentarza. Umożliwiło to postawienie na początku lat dwudziestych XX wieku pomnika żołnierzy z Zalewa poległych w I wojnie światowej. Monument przedstawiał postać klęczącego żołnierza ze złożonymi dłońmi ułożonymi na rękojeści miecza opartego o ziemię. Postać ubrana w długi wojskowy płaszcz i hełm metalowy (wzór z 1916r.). Rzeźba była umieszczona na postumencie w kształcie sześcianu, na którym znajdował napis: "Dem Gedenken der für Keiser Und Reich in Weltkriege 1914 -1918 gefallen Helden" (w wolnym tłumaczeniu: "Pamięci bohaterów poległych za cesarza i Rzeszę w wojnie światowej 1914-1918"). Zwraca uwagę zachowawczość napisu na pomniku. Wymienienie na pierwszym miejscu cesarza, świadczy o monarchistycznych nastrojach fundatorów pomnika.
Kliknij aby powiększyć
Wśród uczestników uroczystości był również dobosz grupy teatralnej "Koliber" z Miejsko-Gminnego Centrum Kultury. Zdjęcie Sonia Solarz-Taciak/Piotr W. Taciak
W skład założenia weszła również zaprojektowana przez ogrodnika Vogelsanga zieleń oraz marmurowe ławki (na zdjęciach widoczne są trzy, ale prawdopodobnie była również czwarta), na których środkowej części oparcia umieszczono stylizowane symbole: miecza, krzyża i hełmu niemieckiego12. Ostatni wizerunek był znakiem organizacji nacjonalistycznej "Stahlhelm" (Stalowy Hełm), założonej w 1918 roku w Magdeburgu, a zrzeszającej w dużej mierze weteranów niezadowolonych z wyniku I wojny światowej. W powiecie morąskim powstał pierwszy oddział "Stahlhelmu" w Prusach Wschodnich (w 1922 roku w Miłakowie)13, a w Zalewie prężnie działało koło organizacji14.Fundatorami parkowych ław byli członkowie tej organizacji, jej młodzieżówki "Jungstahlhelm" ("Młody Stalowy Hełm") oraz "Kriegsverein" ("Towarzystwo Weteranów Wojennych").
Zalewski monument został zaprojektowany przez znanego artystę, profesora Stanislausa Cauera z Królewca.(ur. Kreuznach 18.10.1867, zm. Królewiec 10.5.1943). Był to syn rzeźbiarza Roberta Cauera. Autor zalewskiego pomnika tworzył m.in. w Rzymie, Berlinie a od 1907 roku w Królewcu, z którym to związał się do śmierci. Kierował pracownią rzeźby na Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu (do emerytury w 1933). W tym mieście (czyli dzisiejszym Kaliningradzie) zachowały dzieła artysty m.in. pomnik Schillera z 1910 roku, rzeźba "Po kąpieli" z 1922 (obecnie w Galerii Sztuk Pięknych) czy fontanna z puttami wykonana na wystawę w Poznaniu w 1908 roku15. S. Cauer zaprojektował również pomnik poległych w Morągu, którego resztki zostały odnalezione w marcu 2009 roku16.
W 1945 roku (w styczniu?) po raz ostatni ówczesny "Park Miejski" został cmentarzem. Pochowano wówczas na nim żołnierzy sowieckich, którzy zginęli w Zalewie (niekoniecznie w walce). Zostali oni pochowani bez trumien. Szczątki zostały ekshumowane już w 1946 roku (lub po tym roku) i przeniesione na cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej w Morągu.
Zaraz po wojnie z terenu cmentarza usunięto pomnik autorstwa Cauera. Budził on na pewno zastrzeżenia nowych mieszkańców, ze względu na podobieństwo mundurów niemieckich z pierwszej i drugiej wojny światowej. Miało to miejsce na pewno w latach czterdziestych (może już w 1945 roku). Dość długo przetrwały (do około 1964 roku ) ławki, z których, około 1958 roku, skuto płaskorzeźby z niemieckimi symbolami. Po wojnie w parku były dwa ciągi alei. Przy tych deptakach stały wspomniane wyżej 3 (lub 4) masywne ławy kamienne w charakterystycznych zakolach.
Teren cmentarza-parku przynajmniej raz po wojnie uległ zmniejszeniu na rzecz sąsiedniej garbarni. W dniu 4 kwietnia 1957 roku rozpoczęła się rozbudowa tego zakładu. Od strony tuczarni rósł olbrzymi kasztan, pod którym wykopano dużo ludzkich, luźnych kości. Robotnicy zapakowali szczątki do drewnianych skrzynek i zakopali je w parku, trochę dalej.
Na podstawie fotografii i relacji można ustalić jakiego typu nagrobki występowały na cmentarzu na przełomie XIX i początku XX wieku. Były to np. metalowe i żeliwne ogrodzenia (płotki) wokół mogił rodzinnych. Cześć z nich miało wyraźnie cechy stylowe neogotyckie i secesyjne17. Jeszcze w latach pięćdziesiątych znajdowało się tutaj sporo nagrobków. W parku (zwłaszcza po zachodniej jego stronie) znajdowały się zespoły grobów. Pomniki były wykonane m.in. z lastryka granitowego i czarnego granitu szwedzkiego. W latach sześćdziesiątych z lewej strony od ulicy znajdowały się jeszcze trzy szare płyty z wypukłymi napisami. Resztki nagrobków zostały zniszczone na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku (ok.1969), równolegle ze skomunalizowanym wówczas cmentarzem głównym.
Kliknij aby powiększyć
Poświęcenie pomnika w dniu 25 września 2010 r. przez księdza proboszcza Stanisława Gajewskiego z parafii pw. Św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Zalewie. Zdjęcie Sonia Solarz-Taciak/Piotr W. Taciak
Wszystkie groby były otoczone zielenią. Jeszcze w latach pięćdziesiątych wyraźnie wyróżniały się zadbane niegdyś krzewy róży, jaśminu i bzu. Na nagrobkach ciągle wyrastały różne gatunki kwiatów, zarastały cały park tak, że dominowały nad trawą. W późniejszych latach teren cmentarza-parku coraz bardziej dziczał. Jednak do dziś znajduje się tutaj liczny starodrzew.
Cały park był ogrodzony, miał ozdobne wejście (dziś pozostały tylko schody). Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku posiadał metalowe ogrodzenie z czterokątnymi, ładnie zwieńczonymi słupkami.
Po likwidacji resztek cmentarza istniał w tym miejscu park, przez który wiodła m.in. ścieżka do tuczarni. Zakład ten zrobił m.in. krawężniki w parku. Po wojnie teren ten był miejscem zabaw dzieci z Zalewa, likwidacja resztek cmentarza temu nie przeszkodziła18.
Pomnik żołnierzy napoleońskich
Na początku 2009 roku Sonia Solarz-Taciak i Piotr W. Taciak zaproponowali upamiętnienie w tym miejscu pochówku żołnierzy napoleońskich19. Powyższa propozycja spotkała się z pozytywnym odzewem Towarzystwa Miłośników Ziemi Zalewskiej kierowanym przez Krystynę Kacprzak. Na wiosnę 2009 roku TMZZ wygrało dofinansowanie do swojego projektu pt "Nieznane ślady historii - groby żołnierzy napoleońskich w Zalewie" w ramach konkursu "Kultura Bliska 2009" - z Fundacji Wspomagania Wsi. Wygrany grant był podstawą do podjęcia starań o budowę pomnika ku czci żołnierzy napoleońskich jak i mieszkańców Zalewa pochowanych na tym miejscu. K. Kacprzak była osobą, która zajmując się koordynacją całego projektu najbardziej przyczyniła się do realizacji projektu.
Kliknij aby powiększyć
Projekt wstępny obelisku w Zalewie wykonany przez Kazimierza Białka w 2009 r.
Pierwotnie pomnik miał zaprojektować lokalny artysta Kazimierz Białek z pobliskiego Przezmarka. Zaproponował on wykonanie brązowej płyty w kamiennym obelisku przypominającym dawne pomniki poległych w I wojnie światowej. Niestety artysta zmarł w styczniu 2010 r. przed ukończeniem planów pomnika. Wówczas pomoc ofiarował Adam Paczuski z Torunia, który sporządził nowy projekt. Zaproponował on umieszczenie wizerunku dobosza budzącego swych zmarłych towarzyszy do ostatniej zbiórki (pochodzący z litografii Denisa Augusta Raffeta, "Le Réveil", (Pobudka) 1848.). Umieszczanie postaci dobosza na mogile żołnierzy napoleońskich było praktykowane w Polsce m.in. w zaginionym pomniku w Grudusku20. W związku z propozycją Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa pomnik miał być w całości wykonany z granitu, zalecono również odstąpienie od uczczenia zmarłych mieszkańców Zalewa w treści napisu. Zaproponowano następującą treść napisu na pomniku, zaakceptowaną przez radnych miejskich i umieszczoną na obelisku:
TU, NA DAWNYM
MIEJSKIM CMENTARZU SZPITALNYM
ISTNIEJĄCYM OD XV W. DO 1840 R.
SPOCZYWAJĄ SZCZĄTKI ŻOŁNIERZY
NAPOLEOŃSKIEJ WIELKIEJ ARMII
ZMARŁYCH W ZALEWIE
PODCZAS KAMPANII 1807 R.
Napis został wykonany również w tłumaczeniu na język francuski.
Pomnik został wykonany z brazylijskiego kamienia - granitu w firmie kamieniarskiej Murkam z Kawli Dolnych koło Przodkowa, należącej do Leona Czerwińskiego. Pomnik został ustawiony w dniu 22 września. Wokół pomnika odnowiono alejkę parkową, zamontowano ławeczki oraz uprzątnięto zieleń.
W dniu 25 września 2010 r. odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika na terenie dawnego cmentarza szpitalnego. W uroczystości wzięli udział zaproszeni goście oraz mieszkańcy Zalewa i okolic. Uroczystości uświetnili rekonstruktorzy z 12 Pułku Piechoty Xięstwa Warszawskiego z Gdańska, którzy pełnili honorową wartę oraz zademonstrowali pokaz musztry. Burmistrz miasta odczytała list wojewody warmińsko-mazurskiego przysłany z okazji odsłonięcia pomnika. Łukasz Szczepański z Iławy omówił pobyt żołnierzy Wielkiej Armii na Ziemi Zalewskiej. Ciepło zostało przyjęte przemówienie Dominika Nowiny Konopki, członka rodziny wybitnego dowódcy napoleońskiego gen. Jana Konopki. Krystyna Kacprzak podziękowała osobom zaangażowanym w projekt, wyróżniając sponsorów: wykonawcę pomnika Leona Czerwińskiego, właściciela firmy kamieniarskiej oraz Beatę i Mirosława Mastalerzów, z firmy Pianoforte Concert Management z Jerzwałdu.
Zebranym podobał się występ grupy teatralnej "Koliber" z Miejsko-Gminnego Centrum Kultury pod kierownictwem Wioletty Żołądkiewicz. Młodzież przedstawiła inscenizację do wiersza Josepha Christiana von Zedlitza "Rewia Nocna" z 1826 r., który był inspiracją do powstania obrazu D. A. Raffeta z którego pochodzi postać dobosza umieszczona na pomniku.
Po odsłonięciu pomnika przez panią burmistrz oraz K. Kacprzak, przewodniczącą TMZZ uroczystego poświęcenia dokonał ksiądz proboszcz Stanisław Gajewski z parafii pw. Św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Zalewie. Po uroczystości swoje umiejętności demonstrowali rekonstruktorzy z Gdańska a wszyscy uczestnicy zostali zaproszeni na ... napoleonki. W opinii uczestników była to udana impreza jakiej do tej pory w mieście nie było.
Należy mieć nadzieję, że powstanie pomnika w Zalewie pozytywnie wpłynie na zainteresowanie epoką napoleońską oraz tradycjami oręża polskiego przez lokalną społeczność, będzie miejscem integrującym lokalną społeczność. Przyczyni się również do powstania podobnych pomników jak i promocji Zalewa. Pomnik może impulsem do odwiedzenia miasta przez miłośników tego okresu z kraju i zagranicy.
Serdecznie dziękujemy:
Panu Janowi W. Kowalikowi za opracowanie biogramów żołnierzy zmarłych w Zalewie.
Państwu: Halinie Owsianik, Wiesławowi Matuszewskiemu, Karolowi Urydatowi i Ryszardowi Piechocie za relacje oraz Pani Krystynie Kacprzak za pomoc w zebraniu relacji mieszkańców Zalewa.
PRZYPISY:
1. S. Solarz - Taciak, P.W. Taciak, Pomnik generała von Anrepa [in:] Spotkania z Zabytkami nr 7/2005, internetowa wersja artykułu:. http://napoleon.org.pl/polska/morag.php.
2. Idem, Cmentarz szpitalny w Morągu. Nieznana pamiątka z czasów napoleońskich. [in:] Okolice Ostródy 2009, Ostróda 2009, s.19-23.
3. Informacje o pobycie wojsk francuskich, cmentarzu, czy kaplicy szpitalnej występują w trzech najważniejszych monografiach Zalewa: E. Deegen, Geschichte der Stadt Saalfeld, Ostpr., Saalfeld 1905-1907; H. Klein, Saalfeld. Schicksal einer deutschen Stadt in Ostpreussen, Leer 1989 i K. Skrodzki, Dzieje Ziemi Zalewskiej 1305-2005, Zalewo 2005. Nie były one jednak z nieznanych nam powodów powiązane jednoznacznie ze sobą.
4. Podawana w literaturze data likwidacji lazaretu w końca maja 1807 roku, wydaje się trudna do utrzymania, choćby z powodu daty śmierci jednego ze znanych nam Francuzów : 23 czerwca. E. Deegen, op.cit., s. 52.
5. Ibidem, s. 52.
6. Ibidem, s. 52.
7. Biogramy opracował Jan W. Kowalik na podstawie: D. Quintin, B. Quintin, La Tragedie d'Eylau, 7 et 8 Février 1807, Dictionnaire biographique des officiers, sous-officiers et soldats tués ou blessés mortellement au combat, Paris 2006.
8. Nie jest wykluczone, że w zalewskim lazarecie przebywali i zmarli również Polacy. Jednak raczej się tego nie dowiemy z powodu celowego spalenia przez Niemców większości polskich archiwaliów z XIX wieku w trakcie powstania warszawskiego w roku 1944.
9. E. Deegen, op.cit., s. 53.
10. H. Klein, op.cit., s. 232; J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 - 1821 (1992), Elbląg 1999, t.1,s.488, K. Skrodzki op. cit. s. 154.
11. H. Klein, op.cit., s. 292.
12. Taube, Die Stadt Saalfeld 1914-1945 [In:] W.Wrangel, Der Kreis Mohrungen. Ein Ostpreußisches Heimatbuch, Würzburg 1967, s.76-77.
13. R. Traba, Wschodniopruskość. Tożsamość regionalna i narodowa w kulturze politycznej Niemiec, Olsztyn 2007, s. 118.
14. Zebrania "Stahlhelmu" w Zalewie odbywały się w hotelu "Deutsche Haus" przy ul. Klasztornej (niem. Kloßterstrasse, obecnie ul. Żeromskiego). Członkami byli m.in. bogaci mieszczanie oraz okoliczni właściciele ziemscy). E. Klein, Opowiada Emil Klein, rymarz z Zalewa w latach 1923-1945 [in:] Zapiski Zalewskie nr 11, 2006, s. 7.
15. http://pl.wikipedia.org/wiki/Stanislaus_Cauer
16. http://www.marienburg.pl/viewtopic.php?p=78019#78019
17. Bardzo podobne ogrodzenie, nie wykluczone że od tego samego wytwórcy, zachowało się do dziś w Morągu na cmentarzu komunalnym przy ul. Dąbrowskiego (przy dawnej gazowni). 18. Powojenne dzieje cmentarza opracowaliśmy na podstawie relacji z 2009: Haliny Owsianik, Wiesława Matuszewskiego Ryszarda Piechoty i Karola Urydata.
19. S. Solarz-Taciak, P. W. Taciak, Zalewski ślad armii Napoleona. Dawny cmentarz na Przezmarckim Przedmieściu (przy ul. 29 Stycznia) w Zalewie, [in:] Zapiski Zalewskie nr 16/2009, s.4-10.Artykuł ten był podstawą tego opracowania dziejów cmentarza.
20. A. Paczuski, Dobosz z Gruduska, http://napoleon.org.pl/polska/grudusk.php
Sonia Solarz-Taciak, Piotr W. Taciak